Ц.Түмбаяр
Ганцаардал
Очир гяндангаас оргож Өвөрмонголын хилийг зүглэснээс хойш
хоёр долоо хоногтойгоо золголоо. Дээрээс нар цоргиж, доороос элс ширэм шиг
төөнөн ангаж хатсан уруулаас нь цус шүүрнэ. Ухаан мэдрэл алдран зүүдийтэл
гэлдрэхэд урд нь нэг гарч, ард нь нэг гарч, шөнө бол бүр о йртон шүлсээ залгих
өлөгчин чонын зэгэл саарал бие нэг холдож, нэг ойртож харагдана. Өчүүхэн төдий
зүүрмэглэхийг ч эс андан хэдэн алхам ойртох чоно Очирыг ядрах тусам улам
эрэмшин айхаа больжээ.Харин жаахан сэхээ авч олигтойхон гишгэж, амьд байгаагаа
мэдүүлэхэд горьдож гуринхалсан хароцаар гөлөлзөн ширтэж, хэл амаа долоон, уртаар уянгалуулан улина. Өөрийн
эрхгүй сульдан суухдаа “Энэ миний багалзуурт асах болов уу, эсвэл зөөлөн
хонгоноос минь эхлээд зулгаах болов уу” хэмээн бодоход хамаг судас шөрмөсөөр нь
айдас жирвэгнэн гүйж, хамаг бие нь зарсхийв. “Ямар ч атугай хил даюах юмсан.Тэгвэл намайг олтол
бас удна. Яаж энэ чононоос амьд салах билээ” гэж бодсон ч ядарч туйлдсандаа заримдаа чонотой яваагаа
мартчихна. Чоно түүнийг мартахыг нь ч андахгүй мэт, гэнэт ульж алга болсноо хий
үзэгдэл мэт бүрэнхий болмогц гэнэт гарч ирж байсан чоно одоо бүр зугатахаа
болиод, газар шүүрвэл өөдөөс нь архиран биеэ хураадаг болжээ. “Ингэж ч чонын
эрхэнд орж явах гэж дээ” гэж өөртөө гутсан ч олон жил шороншсоны хатуужил,
түүний угийн шөрмөслөг догшин зан нь омогшуулж явлаа.
Их говийн
зэрэглээ холдож ойртон тохуурхахад улам бүр цангаж, гэгээн цагаан өдрөөр чонын
өмнө ухаан балартан унах нь тэр ээ. Чоно энэ мөчийг тэсэн ядан хүлээж байсан ч
болгоомжлон хэсэг тойрч, алгуур алгуур, сөөм сөөмөөр мөлхөн ойртож байлаа. Түр
балартсан Очирын ухаан бүүр түүрхэн ороход гэнэтхэн “чоно чоно бий шүү дээ”
хэмээн ухаараад хоёр гар дээрээ өндийтөл чоно “хайран хоол, хайран хоол” гэх
шиг уртаар гаслантайгаар уянгалуулан улилаа. “Тийм бий. Чи намайг иднэ гэж
санана уу.Чамд байтугай хүнд идүүлээгүй явна” хэмээн шүд зуугаад хөл дээрээ
арай гэж тогтон урагшаа алхлаа. “Энэ бид хоёр хоёулаа арван дөрвөн хоног
гуринхаллаа. Чоно яах ч үгүй шүлсээ залгилаад л намайг дагаад цурам ч хийхгүй
яваад байдаг. Харин би чоно болсон ч болоосой” хэмээн дотроо гаслан ганирч
үзлээ. Чоно бодлыг нь таасан юм шиг амаа ангайн эвшээснээ сурсан зангаараа
дагаж гэлдэрнэ. Гэтэл тэр ямар нэгэн юмны үнэр авч, чихээ сортолзуулан, хамраа
сарталзуулж, Очирыг орхин зүүн урагш шогшлоо.
Очир чонын
араас манантсан нүдээр харж зогсохдоо “Энэ юуны үнэр авав. Хүний үнэр.Миний
үнэрт дасчихсан болохоор өөр нэгний үнэр авлаа.Аягүй бол машин, цагдаагийн үнэр
байж таарна. Хохь чинь болж дээ” хэмээн өөртөө өөртөө хэлээд газар сульдан
унав. Хэсэг хэвттэл машин ч, хүн ч ирсэнгүйж. Ямар нэгэн анир чимээ ч
гарсангүй. Харин тэрүүхэн урд манхан дээр өнөө чоно өөдөөс нь харан ульж
дуудлаа. “Энэ юу үзэв. Ямар ч
атугай явъя” хэмээн чонын хойноос гэлдэрлээ. Чоно хэсэг шогшсоноо, түүнийг
хүлээх мэт оцойн сууна. “Зэрлэг араатан минь чи юунд л намайг дуудаад байна
даа” хэмээн эргэн тойрноо харснаа “яагаад яагаад би чонын араас яваад байна вэ? эргэлзэн
бодлоо. Гэтэл чонын цаана зэрэглээн дунд хэсэг зэгс шаргалтан харагдав. “Ус, тэнд
ус байна” гэж мэдээд элс самчин мөлхлөө. Ойртох тусам ямар нэгэн үхдэл хүүрийн
ялзарсан үнэр хамар цоргиж, Очир өндийн хартал шандын усанд нэгэн хулан үхсэн
хэвтэнэ. Чоно тэр амьтны арьсыг хурц цагаан соёогоороо хүү татан, махыг нь
бүхэл бүхлээр нь залгиж байлаа. “Ус, ус л чухал” уухын янз алга. Очир нэг
хөлөөс нь таттал арагшаа тэрий хадан ойчлоо.
Өндийж ирээд ахин татах гэтэл
урагшаа годройтон унаж эгээ л чонын цагаан соёонд өртсөнгүй. Гэтэл чоно
хулангийн нэг хөлөөс зулгаахад Очир өндийн түүний зулгаасан зүгт зэрэгцэн татаж, арай гэж уснаас гаргаад,
өмхий усыг нь элс хонхойлон урсгаж, ундарганд нь нүүрээ наалаа. “Хамаагүй ууж
болохгүй. Үхнэ. Дусал дуслаар...”
Тэр тэвчээр заан ундран булгилах шандны уснаас дусал
дуслаар уулаа. Толгой өндийн эргэн тойрноо хартал чоно тэртээ хойшоо шогшиж
харагдана. Нэг мэдэхнээ тэр асар их далай мэт долгилох элсэн манхан дунд
ганцаар үлджээ.
“Би ч чонын амьдралаар явсан. Болдогсон бол би ч гэсэн
буцах юмсан. Гэвч энэ чоно дэндүү эрх чөлөөтэй юм. Хилийн цаана би бас л чоно
шиг. Гэхдээ намайг орхиод явчихсан энэ чоно шиг амьдарч чадна гэж үү дээ. Чоно
оо хамт явахдаа би хүн гэдгээ мэдэрч байлаа. Одоо би хэн юм бэ?” хэмээгээд
элсэн манханд нүүрээ шигтгэн эхэр татлаа.
Төрсөн санаа
|
Гол санаа
|
Шинэ санаа
|
Зорьсон санаа
|
Чоно ч гэсэн хүнд хань болдог. Хүн
ганцаардана гэдэг хамгийн том шийтгэл
|
Хүн хүн шиг
амьдрах ёстой бөгөөд өөрийн хийсэн буруу үйлийн үрээр ганцаардаж, эрх
чөлөөгүй, зовлонт амьдралаар амьдрах болно.
Ганцаардал бол хэн бүхний хувьд эмгэнэл.
Хэдий эр зоригтой, тэвчээртэй хатуужилтай байлаа ч омог бардам дээрэнгүй
зангаасаа болж ганцаардаж хэнд ч хэрэггүй хүнийг амьтнаас дор болгодог
|
-Халуун элс ширэм шиг төөнөн- говийн наранд халсан элсийг
ширэмтэй зүйрлүүлсэн
-хий үзэгдэл мэт бүрэнхий болмогц гэнэт гарч ирж байсан чоно-зүйрлэл
-би чоно ч болсон болоосой-адилтгал
-асар их далай мэт долгилох элсэн манхан дунд-адилтгасан зүйрлэл
Би чонын амьдралаас-адилтгал
Хилийн цаана би бас л чоно шиг- зүйрлэл
Намайг орхиод явчихсан энэ чоно шиг амьдарч чадна гэж үү- зүйрлэл
|
Хүн хүн шиг амьдрах ёстой. 14хоног
чонотой хамт байж үхэл амьдралын төлөө тэмцэж байхдаа л хүн гэдгээ мэдэрч,
одоо л хүн шиг амьдрах ёстойгоо ухаарч байгаа нь зохиогчийн хэлэх гэсэн
зорьсон санаа юм.
Амьдрал бол тэмцэл, ухаарал юм.
|
Эрхэн
үйлдэгч-Очир
Очир бол эрэмшүү, зоригтой, хатуужилтай, олон жил
шоронд байсан тул хатуу чанга дэглэмд нухлагдан, бэрхшээлийг даван туулах
тэвчээртэй болсон. Энэ олон хоног халуунд халж, өлсөж, цангаж, чонын хоол болох гэж байсан ч гэсэн угийн
шөрмөслөг зангаараа тэр бүхнийг даван
туулж “ чононд байтугай хүнд идүүлээгүй” байгаа ч эцэст нь хэнд ч хэрэггүй
ганцаардсан хүн болж байгаа нь Очирын
хувьд эмгэнэл юм. Чонотой хамт байхдаа
л сая хүн яаж амьдрах ёстой вэ?гэдгийг ойлгож байна
|
Энгийн
үйлдэгч-чоно
Чоно арван дөрөв хоног Очирыг дагаж явсан ч, амьтныхаа
үнэрч соргог зангаар хоолоо олж идэнгүүт Очирыг орхин одож байгаа ч чонын
жинхэнэ зан “чоно яах ч үгүй шүлсээ заөлгиад л намайг дагаад цурам ч хийхгүй
яваад байдаг
|
Зохиолоос
төрсөн сэтгэгдэл
Ц.Түмбаярын
“Ганцаардал” зохиол нь уншсан хэн бүхэнд ухаарал хайрласан сайхан зохиол юм.
Нохой хамартаа хүрэхээр усч гэгчээр хүн амьд байхын тулд ямар их тэвчээр
гаргадаг гэдгийг нөгөө талаар хүн хүн
шиг амьдрах ёстой гэдгийг ухаарлаа. Өөрийн хийсэн гэм буруугаас болж эзгүй хээр
талд халуунд халж, чонотой 14хоног тэмцэлдэж эцэст нь амьд үлдэж байгаа ч
Очир өөртөө их зүйлийг ухаарч байна. Чононд байтугай хүнд идүүлээгүй түүний
омогшуу эрэлхэг зан эцэстээ түүнийг хэн ч биш болгож, эзгүй хээр ганцаар
үлдэж “Чоно оо, чамтай хамт явахдаа би хүн гэдгээ мэдэрч байлаа. Одоо би хэн
юм бэ?” гэж байгаа нь хүн ганцаараа байхдаа хэдий эрх чөлөөтэй ч хэн ч биш юм
байна гэдгийг харуулж чадсан.
|
|
Эхийн өгүүлэгдэхүүн-хэрэг явдал
1.
Эхлэл-Очир
гяндангаас оргож Өвөрмонголын хилрүү явсан нь
2.
Зангилаа-
Түүнийг өлсгөлөн чоно дагасан нь
3.
Өрнөл-Арван
дөрөв хоногийн турш өлсгөлөн чоно Очирыг дагасан нь
4.
Туйл- Чоно
гэнэт Очирыг орхин зүүн өмнөд зүгт одсон нь
5.
Тайлал- Очир
чонын байгаа зүгрүү очсон нь
6.
Төгсгөл- Чоно
түүнийг орхин одсон нь, Очир чонотой хамт байхдаа л хүн гэдгээ дэндүү их
мэдэрсэн нь
Эхийн бүтэц:
|
|
|
|
|
|||
 |
|||
Õ.Áîëîð-Ýðäýíý
Нүцгэн
шөнө
Нам гүм, чив чимээгүй. Намайг хэн ч
харахгүй. Нүдээ бүлтийлгэв. Шүдээ ярзайлгав. Хэн ч шоолсонгүй. Хэн ч
муулсангүй.
Өөрийнхөө хуурамч багийг өмссөн
хувцастайгаа тайлж, одоо л нэг амарч байна. Өдөржин нуугдсан үнэн өрөөнд
тэнүүчилнэ. Өөдөөс инээнэ. Дээрээс тонгойно. Айж ичиж, худал инээх албагүй.
Албагүй амгалан, хувцасгүй бие, биегүй хувцас, худалгүй шөнө, хуурамч биш
инээмсэглэл. Эрх чөлөө. Энгийнээс энгийн нүцгэн эрх чөлөө. Бие нүцгэн, “би”
нүцгэн. Энэ хананы цаана, тэр шалны доор нүцгэн сэтгэлтэй, нүцгэн хүмүүс.
Харанхуйд сүүдэр байдаггүй. Яг л
гэрэлтэйд үнэн байдаггүй шиг. Сүүдэр сандал дээр эвхэгдэж, орон дээр хөглөрөхөд
би дуртай. Сүүдэр ч үгүй нүв нүцгэнд би дуртай. Өдрөөс гэрэлтэй, өдрөөс
жаргалтай нүв нүцгэн шөнө.
Өгүүлэгдэж байгаа юм:
Намайг-би-өөрөө
|
Хэн ч
|
үнэн
|
Сүүдэр
|
Өгүүлж байгаа байдал:
-нүдээ
бүлтийлгэв -харахгүй -нуугдсан -байдаггүй шиг
-шүдээ ярзайлгав -шоолсонгүй -тэнүүчилнэ -сандал дээр эвхэгдэж
-тайлж -муулсангүй -инээнэ -орон дээр хөглөрөхөд
-амарч байна -тонгойно би дуртай
Сэдэв: Эрх чөлөө
Гол санаа: Эрх
чөлөөтэй орчинд хүн өөрөө өөрийнхөөрөө байдаг. Үнэн байгаа орчинд хүн амгалан
тайван байж, тэнд хуурамч биш дүр төрх, инээмсэглэл, бие биенээ ойлголцсон
амгалан дулаан амьсгал бүрдэнэ. Муу муухай зүйл арилсан тэр орчинд хүн
жаргалтай.
Шинэ санаа:
өдөржин
нуугдсан үнэн өрөөнд тэнүүчилнэ-амьдчилсан адилтгал
үнэн
инээнý, тонгойно-амьдчилал, үнэнийг хүнтэй адилтгасан
хувцасгүй
бие, биегүй хувцас- санаа ахиулсан давталт
харанхуйд
сүүдэр байдаггүй. Яг л гэрэлтэйд үнэн байдаггүй шиг-эсрэгцүүлсэн адилтгал,
сүүдэр
сандал дээр эвхэгдэж, орон дээр хөглөрөхөд-хийсвэр зүйлийг бодитой зүйлээр
төлөөлүүлэн адилтгасан
өдрөөс
гэрэлтэй, өдрөөс жаргалтай нүв нүцгэн шөнө-эрх чөлөөг нүцгэн шөнөөр
төлөөлүүлэн адилтгасан
Хураах
|
Дэлгэрүүлэх
|
Тонгоргох
|
Салаалах
|
Нүцгэн шөнө
Нам гүм, чив
чимээгүй.
өөрийнхөө
хуурамч багийг тайлж одоо л амарч байна.
Үнэн өрөөнд
тэнүүчилнэ. Айж ичиж, худал инээх албагүй.
Энгийнээс
энгийн эрх чөлөө.
Сүүдэргүй байх
нь гэрэл гэгээтэй, жаргалтай.
|
Орчин тойрон нам гүм, чив чимээгүй.
Хэн ч намайг хараагүй тул нүдээ бүлтийлгэж, шүдээ ярзайлгаж, өмссөн хувцасаа
хуурамч багтайгаа тайлж, хамгийн эрх чөлөөтэй амарч байна. Айж ичиж, худал
инээх албагүй.
Өдөржин нуугдсан үнэн өрөөнд
тэнүүчилж, өөдөөс баясан инээж, дээрээс баярлан тонгойно.
Энгийнээс энгийн, тайван амгалан эрх
чөлөөтэй, хуурамч биш инээмсэглэл хүн бүхний нүдэнд гялалзана.
Харанхуйд сүүдэр байдаггүйтэй адил
гэрэлтэй орчинд үнэн байдаггүй.
Муу бүхний сүүдэр тусгал, муу нөлөө
эвхэн хунигдаж, арилахад олон түмнээрээ дуртай.
|
Харанхуйд сүүдэр байдаггүй. Яг л гэрэлтэйд
үнэн байдаггүй шиг. Сүүдэр сандал дээр эвхэгдэж, орон дээр хөглөрөхөд би
дуртай. Сүүдэр ч үгүй нүв нүцгэнд би дуртай. Өдрөөс гэрэлтэй, өдрөөс
жаргалтай нүв нүцгэн шөнө.
Нам гүм чив чимээгүй. Намайг хэн ч
харахгүй. Нүдээ бүлтийлгэв. Шүдээ ярзайлгав. Хэн ч шоолсонгүй. Хэн ч
муулсангүй.
Айж ичиж, худал инээх албагүй. Албагүй
амгалан. Хувцасгүй бие, биегүй хувцас. Худалгүй шөнө, хуурамч биш
инээмсэглэл. Эрх чөлөө. Энгийнээс энгийн эрх чөлөө. Бие нүцгэн, “би” нүцгэн.
Энэ хананы цаана, тэр шалны доор нүцгэн сэтгэлтэй нүцгэн хүмүүс. Өөрийнхөө
хуурамч багийг өмссөн хувцастайгаа тайлж, одоо л нэг амарч байна. Өдөржин
нуугдсан үнэн өрөөнд тэнүүчилнэ. Өөдөөс инээнэ. Дээрээс тонгойно.
|
Энэхүү эх
нь “би-хэн ч”, гэсэн эхлэл
цогцолбор, “би-үнэн” гэсэн гол
цогцолбор, “сүүдэр-би” гэсэн төгсгөл
цогцолбороос бүтжээ. (М.Базаррагчаа
нар Монгол хэл 10.,2006)
Зохиогч
өдөр ба шөнө, үнэн ба худлыг харьцуулан хүн ганцаараа байхдаа жаргалтай буюу
ганцаардлын тухай, ганцаараа байхдаа л “би” гэдэг мөн чанараа, эрх чөлөөгөө эдэлдэг
гэсэн санааг, нөгөөтэйгүүр “хар гэртээ хаан, бор гэртээ богд” гэсэн үгийн утгыг
давхар гаргажээ. Энэ нь зохиогчийн ганцаардлын тухай танин мэдсэн ойлголт юм.
Энэхүү ойлголт хүн бүхэнд адилхан байх албагүй.
Æ.Äàøçýâýã
Öýöýã íÿëõàðñàí
çóí
Äýíñìààãèéí íîéð õóëæèâ. ªðõíèé õîøóó ýðã¿¿ëñýí òîîíîîð
ñàðíû ãýðýë øóðãàí õîéìîð ãóëñàíà. Ñààëèéí èñãýë¿¿í ¿íýð ñýíãýíýæ, á¿ã÷èì
õàëóóíä ÿëàà øààãèëäàíà. Òýð äóíä øóìóóë æîíãèíîí òýí¿¿÷èëæ, õàòàâ÷èíä óÿàòàé
íÿëõ òóãàë øîðæèãíîòîë øýýâ. Äýíñìààã çýðãýëäýý áàãààñ ãóðâàí æèëèéí ºìíº
ÿíñýíä áýð áóóëãàæýý.
Öýðãýýñ èðýýä øèíýõýí äýýë íü õýâä îðæ àìæààã¿é , õàíõàð
öýýæòýé ÿíñýí Äýíñìààã øîõîîðõîí õîðãîîõîä á¿ñã¿é ººðººñºº õîë àõ ñàíàãäàõ
ýðýýñ è÷èíã¿éðýí øèðâýýäýæ áàðààãèé íü õàòóóòàà ë çóãòàæ íóóãääàã áàéëàà.
Æààõàí á¿ñã¿é, òýñâýðëýõýä áýðõ õàðöíààñ ìóëòðàõ ãýæ ºâñºí äîòîð ç¿¿ ãýýñýí þì
øèã ãàçàð øèðòýæ áàéãààä ÿíñýíã ÿâñàí õîéíî õºãøèí òºãöã¿¿äòýé ýãíýøã¿é ñàéõàí ñàíàãäàõàä ó÷èðã¿é í¿¿ð
áóðóóëñíàà ãýìýðõýí èíýýìñýãëýæ, áèò¿¿ ìºðººñºõ äóðëàëûí çóë öýýæèíä íü äàëüä÷èí
áàäàìëàõ áîëæýý. Òýäíèé õóðèì íàìàð áîëîâ. Õóðèì õºëòýé ºíãºð÷, àìüäðàë áóóëãàà
õ¿ç¿¿íä íü óãëàæ, ç¿òã¿¿ëýõäýý õóðèìûí ºäð¿¿ä øèã áàéñàíã¿é. ÿíñýí ýõíýðèéí
õîðìîé ñàõèñàí ýð áèø áàéëàà. ͺõºð íü íàðãèæ õýñýýä ÿâäàãã¿é ÷ ýçã¿éä íü
Äýíñìààãèéí ãàíöààðäàõ ñýòãýëèéí ìóõàðò íàìðûí õîíãîð ñàëõè ºðõ õºâñºëç¿¿ëýõ
øèã íÿëõ äóðñàìæ äýðâýëçýæ, øàðëààíà. Õóðèìûí ºìíº òýäíèéä ñààõàëòûí õàðõ¿¿ èðæ
áèëýý. Äýíñìàà ÿíñýíä õàâòàãà øàãëàæ ñóóâ. Õàðõ¿¿ ä¿ðñã¿é àëàã í¿ä ýðãýëä¿¿ëæ:
“×è ÿíñýíä î÷èõ íü óó? Òýðíèéã í¿ä èðìýõýä ë õ¿¿õí¿¿ä õºëºº õóãàë÷èõ øàõäàã
þìäàà” ãýæ ãîî÷ëîâ. Äýíñìàà ººðòºº íèéöñýí ýãä¿¿òýé ààëüã¿é çàíãààð æóóìàãàíààä: “×è þóãààð
äóòààâ? Ýõíýð ÷èíü ÷àìä ºâä㺺 òýâýð÷ õýâòñýýð ÷àâãàíö áîëîõ íü ãýæ õýëýõã¿é
áàéíà óó?” ãýæ ãîëûã íü çóðæ ãîìäìîîð õýëæýý. Õàðõ¿¿ãèéí õîð
áóöàëæ, “×è õ¿íèéã õýëýëòã¿é. Áè öààäàõûã ÷èíü ìýäíý. Õîðìîéíîîñîî
î¸÷õîîä áàéõàä ÷èíü óíòààãààð ÷èíü
òàñëààä ÿâ÷èõ âèé” ãýæ øàðûã íü ìàëòàâ. Äýíñìàà õàðõ¿¿ã òîíãîðîã øèã
õàðöààð ýñãýæ, “ªºðºº óíàñàí õ¿¿õýä óéëäàãã¿é þì. ×àìòàé ñóóñàí áîë
òîãîîíû áàðèóë áîëîõ áàéñàí áèç” ãýæ øàðàëõàí äàéð÷ýý. Äýíñìàà õîëáîî ñ¿ëáýýã¿é õ¿íèéã
ãýíýò èíãýæ äóðññàíàà ãàéõñàíã¿é. Õàðèí àìàà àñóóëãàõ øèã ñàíàãäñàí íü íºëººëæ,
íºõ𺺠ãàøóóí ¿ãýýð ºäñºí ààø ãàðãàõàä ÿíñýíãèéí öàðàé áàðñõèéæ, íîãò ýâõýæ
áàéãààä îðîîëãîîä àâ÷ýý.
Õàäìóóä íü áýðýý ºì㺺ëñºíã¿é. Øºíº íü ÿíñýí ýõíýðèéíõýý
äàë ìºðèéã äàãàí ã¿ðèéñýí óëààí ãîðèâûã õàðààä, “Ìóó õ¿¿õíýý
àðàé õýòð¿¿ë÷õýæ ¿¿äýý. Àõèæ ãàð õ¿ðýõã¿é ýý. Öóõëûí ìóíõãààð...” ãýõýä Äýíñìàà
áàÿðëàñàí ãîìäñîí àëèí áîëîõ íü ìýäýãäýõã¿é ýíõðèéëýõ òóñàì óëàì óÿðàí ìýãøèæ,
íîéòîí í¿¿ðýý öýýæð¿¿ íü íààæýý.
Ìàðãààø íü ýíý òóõàé îð òàñ ìàðòàâ. Õàâàð Äýíñìàà
íÿðàéëæ, ãàíöààðäàõ óéäàõ çàâã¿é áîëîâ. ÿíñýíãèéí õýçýýíèé òýíýìýë õ¿¿õýìñýã
çàí, ºðõ òîëãîéëñîí ýðèéí äîðîîñ óíäðàõ àæèë, Äýíñìààãèéí ãýðýý ººä òàòàõ
õàëàìæèíä äàðàãäààä ìýäýãäýõýý áîëüæýý. Èíãýæ ÿíñýíãèéíõ ãýäýã àéëûí íýð
öºâã¿é ãîëîìòûí óòàà áîðãèëîõ àâàé.
Íîõîé áîðãîîä ÷èìýýã¿é áîëîâ. Äýíñìàà íàð øèíãýõèéí àëäàä
íºõ𺺠äýýä õîòîíä íàéðëàæ ÿâíà ãýæ àìíû ñàëõèàð ñîíñ÷ýý. ¯íýíäýý áîë “Íºõºð ÷èíü
Àëòàíöýöýãèéíä áàéíà” ãýæ õîâëîæ øèâíýñýí õýðýã. Ìîðüòîé õ¿í èðýýä ãàäàà
çîãñîâ. Äýíñìàà íºõðèéíõºº óíàæ ÿâñàí õýýð àëãèéã òóðãèõ ÷èìýýíýýð òàíèàä,
äýýëýý ýãýëäýðãýëýí áîñëîî. ÿíñýíã èðýõýä öàé õîîë õàëààõàä áýëòãýæ, çóóõàíä
çýýãëýñýí çîìãîëûã àñààâ. ¯¿äð¿¿ãýý õàðæ ÷èìýý ÷àãíàí õýñýã õ¿ëýýëýý. Ìîðü ãýð
øºð㺺õºä ãàéõààä ãàðàâ. Õ¿ðãýíèéõýý õàÿàã áàðààäàí àéëñàí çóññàí ýõ íü õîòíû
çàõààñ äýýëýý íºìºð÷èõñºí èðæ ÿâàâ. ͺõðèéí íü ìîðü àðãàìæààíû ÷ºäðèéí àëãûã
òàñëààä õ¿ðýýä èðæýý. Ýõ íü çàìäàà çîãñîîä,
-ÿíñýí èðýý þó? Ãýâ.
-Èðñýýí... ãýæ Äýíñìààãèéí õîîëîé çàíãèðàâ. Ýõ íü
áºãø¿¿ëñýýð öààø ÿâàâ. Äýíñìààãèéí õîîëîé çàíãèðàâ. Ýõ íü áºãø¿¿ëñýýð öààø
ÿâëàà. Äýíñìààãèéí ç¿ðõð¿¿ çàíãóóíû ÿñàí ºðãºñ øèâýõ øèã áîëæ, øèìøðýí
õàðàíõóéëààä í¿äíèé íü àÿãàíä íóëèìñ á¿ðõýí ýõèéíõýý áàðààã õàðàõûã áîëîâ.
Ãýðòýý îðñîí õîéíîî ÷ ÿìàð ÷ çîðèëãîã¿é, õ¿¿ãèéíõýý íààãóóð îðîî èðìýãä¿¿ëýí
ñóóëàà. Òýãýýä íóëèìñàà àð÷èõààð îðíûõîî òîëãîéã òýìòðýí ãàðòàà òààðñàí äààâóóã
àâ÷ í¿¿ðýíäýý íààõàä, íºõðèéí íü óãààæ àìæààã¿é öàìö òààð÷ýý. Òàíèë äîòíî
õºëñíèé ¿íýðò ñýòãýë óÿð÷, óäòàë øóíàëòàé ýíõðèé ¿íýðëýâ. ͺõ𺺠áóñäûí
ýõíýðòýé õîíîãëîæ áàéãààä ãîìäîâ÷, ºã뺺 óëñ àìüòíû í¿äýí äýýð àéëààñ ýìýýëýý
¿¿ðýí ãàð÷, øèâøãýý õóòãàõûã ñýõýýðýýä, áóñäûí ºìºí í¿¿ð íü ò¿ëýãäýõ øèã õàëóóí
îðãèâ. Õ¿¿ íü áºõ áàò óíòæýý. Äýíñìàà õàíûí òîëãîéíîîñ á¿òýí ÷ºäºð àâààä, ìîðèî
íîãòëîí çàéäàí óíààä, ñàðòàé õºíäèéã ç¿ñýí, Àëòàíöýöýãèéíõíèéã ÷èãëýí
öîãèóëëàà. Øºíº äºë ºíãºð÷ýý. Çóíû øºíº áîãèíîõîí àæýý.
Äýíñìàà íºõðèéíõºº ìîðèéã àðãàìæ÷õààä èõ õýðýã á¿òýýñýíäýý
ñýòãýë àìàð÷, àðäàà õîöðîõ àéëûí áàðààã òàñàðòàë õýñýã ãàçàð àìüñãààäòàëàà
ã¿éëýý. Õ¿¿õýí àéëûí àðãàìæèéã îëîõ ãýæ õàéãààã¿é þìñàíæ. Àëòàíöýöýãèéã ë ÷àäàõ
ãýæ òóãàëûí çýëèéã íü òàéëæ àâààä, ìîðèî àðãàìæèæ îðõèæýý. Öýöýã íÿëõàðñàí øºíº
ñàíæ.
Äýíñìàà áóöàõ çàìäàà õ¿¿õýä øèã ä¿ðñã¿éòýí, ñàëààëæ
ñ¿ëæñýí ãýçãýý õî¸ð òèéø íü ñàâ÷óóëæ, äýãäýæ äýãýíöýí, çàìä òààðñàí ø¿¿äýð
øèìýõ öýöýãñèéí äýëáýýíä “Àëòàí öýöýã ýý, íîõîé õîðü” õýìýýí
ñýðýýñýýð õàðèõ ãàçðûíõàà õîë îéðûã àíçààðñàíã¿é. Ñàð ñ¿¿í ãýðëýý ñàìàð÷, õýýð
õîíîëîî. Äýíñìààã ãýðòýý èðýõýä ¿¿ð øàðëàâ. Õ¿¿ãýý íîéðìîãîîð íü õºõ¿¿ëæ, ¿ñ
ãýçãýý ÿíçëààä äàðãèëæ õººðñºí öàéíûõàà äýýæèéã àâ÷, öàöàë ºðãºõººð ãàðâàë,
öàöàë ìÿëààñàí ñ¿¿í çàìààð ÿíñýí èðæ ÿâàà íü õàðàãäæýý. Äýíñìàà íºõðºº
òàíèóòàà àíõ òàíèëöñàí ¿åèéíõ øèãýý ñàíäàð÷, ñýòãýë íü ãýðýâøèí, ò¿ãøèæ
îðõèëîî. ÿíñýí ìîðèî òàâü÷õààä, ýìýýëýý ãýðèéíõýý áàðóóí õºëèéí õàíàíä øîíäîæ
áîñãîâ. Óíèíä õàâ÷óóëñàí òàñàðõàé ÷ºäºð ÿíñýíãèéí í¿äýí äýýð ìîãîé øèã àòèð÷
õàðàãäàíà. Äýíñìàà öàé àÿãàëæ áàðèí, õî¸óëàà ãàäíûí òàíüæ ìýäýõã¿é óëñ øèã
áèø¿¿ðõ¿¿õýí ñóóæ, óðóóëàà íýýæ áîëîõã¿é þì øèã äóóã¿é öàéëààä, äàðàà íü ÿíñýí
ãàð÷, øàð ÷ºðõ뺺ä òýðýã õºëëºëºº. Äýíñìàà íºõ𺺠ò¿ëýýíä ÿâàõ íü ãýæ áîäîîä
äóðòàé øàðâèíã íü ºðºìòýé õàâñàð÷ áîîãîîä ãàðëàà.
-Ò¿ëýýíä ÿâàõ
íü óó? Ãýõýä ÿíñýí Äýíñìààãèéí ãàðààñ çàìûí õ¿íñýý àâ÷ øàíõðóó íü ñóë óíàñàí
¿ñèéã çîðèã ìóóòàé èëýýä,
-Ýíý àéë ãàë
àëäâàë ÿíñýíòýé, óíä öàéã¿é áîë ÷àìòàé õîëáîîòîé áèç äýý ãýëýý. Òýðýã õºäºëæ,
äóãóé ÷àõðàí ýðãýëýý.
Çàäëàë õèéñýí
íü:
Ýíý ºã¿¿ëëýã íü Äýíñìààãèéí íîéð õóëæñàí õýñýã ýõëýë íü áîëæ ÿíñýí ýíý àéë ãàë àëäâàë
ÿíñýíòýé, óíä öàéã¿é áîë ÷àìòàé õîëáîîòîé áèç äýý ãýñýí íü òºãñãºë áîëîîä, Äýíñìààãèéí äóðñàìæ
(ãóðâàí æèëèéí ºìíº Ã¿íñýíãèéíä áýð áîëæ èðñýí òóõàé), Äýíñìàà ÿíñýíãèéí
ìîðèéã Àëòàíöýöýãèéí çýëýýð àðãàìæ÷èõààä èðñýí ãýñýí õî¸ð òîì ìº÷ëºãººñ á¿ðäýë áîëæ áàéíà.
Ñýäýâ: àìüäðàëä
íóðóóòàé áàéõ
Òºðñºí ñàíàà: õ¿íèé àìüäðàëä öýöýã íÿëõðàõ ìýò äàõèí
øèíý÷ëýãäýõ ÿâäàë áèé.
Ãîë ñàíàà: ÿíñýíãèéí
óõààðàë ãýìøèë, àìüäðàëä áèå áèåíýý õ¿íäýòãýæ, áèå áèåíýý îéëãîæ, óó÷èëæ
àìüäðàõ ¸ñòîé
Çîðüñîí ñàíàà: íýã íýãíèéõýý èòãýëèéã äààæ, àìüäðàëä íóðóóòàé
áàéõ ¸ñòîé þì ø¿¿.
Øèíý ñàíàà: öýöýã
íÿëõðàõ-àäèëòãàë, (äàõèí óðãàõ, )
íîéð õóëæèõ-àäèëòãàë
(àäóó õóëæèõ)
Ñàðíû ãýðýë
øóðãàõ-àäèëòãàë
ßëàà øààãèõ-ÿëààíû
õºäºë㺺íèéã øóâóóíû äóóòàé àäèëòãàñàí (øóâóó øààãèõ-çîõèîã÷èéí òîõèîëäîë ¿ã
áóþó õóâü ¿ã)
øóìóóë æîíãèíîí
òýí¿¿÷ëýõ-õ¿íòýé àäèëòãàñàí
áýð áóóëãàõ-ýõíýð
áîëãîõ òîéðóóëàë (ìîðèíîîñ íü áóóëãàíà ãýñýí ¿ã ìºí ¸ñòîé òºðòýé ãýñýí –ýðõøýýëäýý
îðóóëàõ ãýñýí óòãà äàâõàð áàéãàà)
øèíýõýí äýýë íü õýâä
îðæ àìæààã¿é-òîéðóóëàë, ñîëèí íýðëýëò
áàðààã
õàðàíãóóòàà-õýòð¿¿ëýã (ÿíñýíã õàðàíãóóòàà ãýñýí ¿ã-õ¿íèé àëñàëñàí ä¿ðñýýð íü
ñîëüæ õýëñýí)
õîë àõ-òîî øèðõýãèéí
ç¿éëèéã îðîí çàéí óòãààð àäèëòãàñàí (îëîí àõ)
õàðöíààñ ìóëòðàõ-àäèëòãàë
ºâñºí äîòîð ç¿¿ ãýýñýí
þì øèã-ç¿éðëýë
çóë öýýæèíä íü
áàäàìëàõ-àäèëòãàë
áèò¿¿ ìºðººñºõ-àäèëòãàë
äóðëàëûí çóë-àäèëòãàë
õºëòýé õóðèì-òºëººëºë
áóóëãàà õ¿ç¿¿íä íü
óãëàæ-àäèëòãàë
õîðìîé
ñàõèñàí-òîéðóóëàë, îðëîë ()
ñàëõè ºðõ õºâñáëç¿¿ëýõ
øèã-ç¿éðëýë
ñýòãýëèéí ìóõàð-àäèëòãàë
õîíãîð ñàëõè-àäèëòãàë
íÿëõ äóðñàìæ-àäèëòãàë
ä¿ðñã¿é àëàã
í¿ä-àäèëòãàë
õºëºº õóãàë÷èõ
àëäàõàä-õýòð¿¿ëýã, òîéðóóëàë
ºâäºãºº òýâýð÷
õýâòñýýð-òîéðóóëàë, å㺺äºë
ãîëûã íü çóðæ
ãîìäìîîð-àäèëòãàë
õîð áóöëàõ- àäèëòãàë
øàðûã íü
ìàëòàõ-àäèëòãàñàí õýëö
òîíãîðîã øèã
õàðö-ç¿éðëýë
õàðöààð ýñãýæ-àäèëòãàë
ººðºº óíàñàí õ¿¿õýä
óéëäàãã¿é-õýâøìýë õýëö
òîãîîíû áàðèóë
áîëîõ-àäèëòãàë
õîëáîî ñ¿ëáýýã¿é
õ¿í-àäèëòãàë
àìàà àñóóëãàõ
øèã-ç¿éðëýë
àìàà àñóóëãàõ-òºëººëºë,
îðëîë
ãàøóóí ¿ã-àäèëòãàë
íóðóóòàé õ¿í-òºëººëºë,
àäèëòãàë
º¿ãýýð ºäºõ-àäèëòãàë
ãàð õ¿ðýõ-òºëººëºë
ºðõ
òîëãîéëñîí-òºëººëºë, àäèëòãàë
íýð öºâã¿é-àäèëòãàë
òºëººëºë
óòàà áîðãèëîõ-òîéðóóëàë
àìíû ñàëõè-îðëîë
àäèëòãàë, òîéðóóëàë
õàÿàã áàðààäàí-òºëººëºë
õîîëîé
çàíãèðàõ-àäèëòãàë
í¿äíèé àÿãà-àäèëòãàë
í¿¿ð ò¿ëýãäýõ-òºëººëºë,
àäèëòãàë
ñ¿¿í ãýðýë-àäèëòãàë
ñ¿¿í çàì-àäèëòãàë
ªã¿¿ëëýãèéí á¿òöèéã ãîë ¿éëäýã÷ áóþó áààòðààð
õàðüöóóëáàë:
ÿíñýí → Äýíñìàà
Àëòàíöýöýã→ Äýíñìàà
ÿíñýí→õàðõ¿¿
Óõààí ← Äýíñìàà → Àëòàíöýöýã
ͺõºð ýðõýí ¿éëäýã÷ äàéñàí
↓
Èëãýýí
¿éëäýã÷ ← ºðòºí ¿éëäýã÷
→ õ¿ëýýí ¿éëäýã÷
↓
Çîõèîã÷ ← ÿíñýí → óíøèã÷
ªã¿¿ëëýãò íýã ë øºíèéí
õýðýã ÿâäëû㠺㿿ëæ áàéíà.
“Ñàð ñ¿¿í ãýðëýý ñàìàð÷, õýýð õîíîëîî. Äýíñìààã ãýðòýý
èðýõýä ¿¿ð øàðëàâ. Õ¿¿ãýý íîéðìîãîîð íü õºõ¿¿ëæ, ¿ñ ãýçãýý ÿíçëààä äàðãèëæ
õººðñºí öàéíûõàà äýýæèéã àâ÷, öàöàë ºðãºõººð ãàðâàë, öàöàë ìÿëààñàí ñ¿¿í çàìààð
ÿíñýí èðæ ÿâàà íü õàðàãäæýý.” Ýíýõ¿¿ õýñýãò
Äýíñìààãèéí íîéðã¿é õîíîñíûã íýã òàëààð õýëýýä, á¿ñã¿éí àìüäðàëûí íóðóó,
óóæèì ñàéõàí ñýòãýëèéã ãàðãàæ õýëñýí õàìãèéí ñàéõàí ºã¿¿ëáýð.
Äýíñìààãèéí ä¿ð: Ýíý á¿ñã¿éí ä¿ðýýð óó÷
óóæèì ñàéõàí ñýòãýëòýé, óõààíòàé õ¿í ÿìàãò ÿëàí äèéëäýãèéã õàðóóëñàí. ͺõðèé㺺
àéëûí ýõíýðòýé õîíîãëîæ áàéãààä ãîìäîâ÷, ºã뺺 îëíû í¿äýí äýýð óíàõ óíààã¿é
çîãñîõûã íü áîäîí, ìîðèéã íü àðãàìæèõààð ÿâæ áàéíà. Ãýõäýý áàñ
õ¿ëöýíã¿é äîðîé ýìýãòýé áèø ãýäãèéã íü Àëòàíöýöýãèéí òóãàëûã òàâüæ, çýëýýð íü
ìîðü àðãàìæñàí ãýäãýýñ õàðæ áîëíî. Õýðýâ àðãàìæààã íü îëîîä ìîðü àðãàìæñàí
ãýñýí áîë Äýíñìàà õ¿ëöýíã¿é äîðîé áóóðàé, íºõºð íü õóóð÷ ìýõëýõýýñ ººð àðãàã¿é
ýìýãòýé ãýæ îéëãîãäîõîîð áîëîõ áàéñàí. Ò¿¿íèé ãîìäîë öºõðºëºº ìàðòàõ ãýñýí
õ¿¿õäèéí ãýíýí ÷ ãýìýýð ä¿ðñëýë áîë “áóöàõ çàìäàà õ¿¿õýä øèã
ä¿ðñã¿éòýí, ñàëààëæ ñ¿ëæñýí ãýçãýý õî¸ð òèéø íü ñàâ÷óóëæ, äýãäýæ äýãýíöýí, çàìä
òààðñàí ø¿¿äýð øèìýõ öýöýãñèéí äýëáýýíä “Àëòàí öýöýã ýý, íîõîé
õîðü” õýìýýí ñýðýýñýýð õàðèõ ãàçðûíõàà õîë îéðûã àíçààðñàíã¿é” ãýñýí õýñýã
þì.
ÿíñýíãèéí ä¿ð: Ãýð á¿ëèéí íýð õ¿íä
íºõðººð íýðëýãääýã áîëîâ÷ àìüäðàëàà àâ÷ àâäàã ãîë õ¿í áîë ýõíýð áàéäàã. “Öàã õóãàöàà
äàëä á¿õíèéã èë áîëãîæ, èë á¿õíèéã äàëä áîëãîäîã” ãýñýí ìýðãýí
¿ã áèé.. ¯íýõýýð àìüäðàëä íóóö ç¿éë ãýæ áàéäàãã¿é àæýý. ¯¿íèéã ÿíñýíãèéí íýã
óäààãèéí õýðýã ÿâäàë õàðóóëæ áàéíà.
Æ.Ëõaãâà
Òàÿã
Õàðàíäààãààð áè÷ñýí ýíý íýãýí
çàõèäëûã íóòãèéí ºâºº òàÿã çàõèí èëãýýæýý. Òýð ¿åä áè òºäèé ë ÿàðààã¿é áºãººä
õî¸ð æèëèéí äàðàà õ¿ðýí ìîäîí òàÿã õàà ãàçðààñ äàìíýëçóóëàí õ¿ð÷ î÷âîë ºâºº ººä
áîë÷èõñîí áàéæ áèëýý. Ýä¿ãýý ãó÷èí íàñàíäàà óóë çàõèäëûã äàõèí óíøààä òýð ºâºº
õºëºº ÿíãèíàí ºâäºæ, ºâä㺺ð õàòãóóëàí òóñàõäàà ãàíö íàìàéã ë äóðñàæ ø¿¿ äýý!
Åý èëýý ãýæ! Íóòãèéí ºâºº ãàíö õîðîì
÷ áîëîâ áîñîæ èðýýä òàð çàÿàã¿é òàÿãèéã ø¿¿ðýí àâ÷, òàðõèí äóíäóóð ìèíü íýã
ñàéí òàòààä ºãäºã ÷ áîëîîñîé.
Çàäëàë
õèéñýí íü:
Ñýäýâ:
(Äýâø¿¿ëñýí àñóóäàë, Çîõèîã÷îîñ óóë ýõèéí
óòãûã ãàðãàõ ãýæ ñýäñýí ñàíàà áóþó ººðººð õýëáýë, ºã¿¿ëýãäýæ áóé ãîë þìíààñ ¿¿äýëòýé
ñàíààã õýëíý.)
Ýõèéí ñýäýâ: Ãýìøèë
Òºðñºí
ñàíàà: (Çîõèîã÷èä àíõëàí ¿¿ññýí ñàíàà)
Ýõèéí òºðñºí ñàíàà: Öàãèéí þì
öàãòàà
Ãîë
ñàíàà :(Ýõýä ºã¿¿ëæ áàéãàà ç¿éë)
Ýõèéí ãîë ñàíàà: ªíãºðñºí
áîðîîíû õîéíîîñ öóâ íºìðºõ
Çîðüñîí
ñàíàà: (Ãîë ñàíààãààð äàìæóóëàí õ¿ì¿¿ñò
õýëýõ ãýñýí ñàíàà)
Çîðüñîí ñàíàà: Õ¿íèé èòãýëèéã àëäàæ áîëîõã¿é
Øèíý ñàíàà: (òºðñºí
áà çîðüñîí ñàíààã áóñäàä îéëãîìæòîé ÿðóó õ¿ðãýõèéí òóëä ä¿ðñëýõ óð ìàÿãèéã
îíîâ÷òîé õýðýãëýñíèéã õýëíý)
Øèíý ñàíàà: çàÿàã¿é òàÿã – òºëººëºë
Äàìíàëçóóëàí î÷âîë- èõ ë áàõòàé î÷èæ
áóé
Задлал хийсэн Ахлах 3-р сургуулийн монгол хэл, бичиг, уран зохиолын багш С.Ариунгэрэл
Задлал хийсэн Ахлах 3-р сургуулийн монгол хэл, бичиг, уран зохиолын багш С.Ариунгэрэл
0 comments:
Post a Comment